Allergenen (sensibiliserende stoffen)

Een allergie ontstaat in twee fasen. Eerst raakt het afweersysteem door het contact met een allergeen overgevoelig. Bij een volgend contact met dezelfde stof treedt een abnormaal sterke afweerreactie op, die kan leiden tot (allergisch) eczeem of astma.

Bekende voorbeelden van allergenen zijn:

• natuurlijke stoffen, zoals graspollen, meelstof en huidschilfers van (proef)dieren (zie ook het onderwerp biologische agentia);
• bestanddelen van twee-componentverven, lijmen en vloerproducten, zoals epoxyhars, acrylaathars en isocyanaten;
• metalen: nikkel, kobalt, chroom; en
• conserveermiddelen in cosmetica, verven, lijmen, etcetera.

Allergenen kunnen effecten hebben op de huid en luchtwegen. De voornaamste chronische effecten van allergenen zijn:

• allergisch eczeem;
• allergische astma;
• COPD. Dit is een afkorting van de Engelse term chronic obstructive pulmonary disease en betekent chronisch obstructieve longziekte (er is dus een aanhoudende obstructie in de longen). Het is een verzamelnaam voor de longaandoeningen chronische bronchitis en longemfyseem; en
• aandoeningen van de bovenste luchtwegen, met name rhinitis.

Ontstaan allergie

Allergenen of sensibiliserende stoffen zijn volgens de definitie van de Gezondheidsraad stoffen die een overgevoeligheidsreactie kunnen veroorzaken via activering van het afweersysteem (immuunsysteem). De overgevoeligheid uit zich in ontstekingsreacties, die resulteren in diverse allergische aandoeningen.

Een allergie ontstaat in twee fasen:

• In de sensibilisatiefase raakt het immuunsysteem als gevolg van het contact met een allergeen overgevoelig (gesensibiliseerd) voor die stof. Hierbij kunnen verschillende mechanismen een rol spelen.
• Bij een hernieuwd contact met dezelfde stof treedt vervolgens een 'abnormaal sterke' immuunrespons op, die tot de ontstekingsreactie leidt.

Sensibilisatie en vervolgens een allergische ontstekingsreactie, kunnen zich al binnen enkele weken na de eerste blootstelling voordoen. Het kan echter ook jaren duren. Dit is onder meer afhankelijk van de mate van blootstelling, de individuele gevoeligheid van de blootgestelde persoon en de ‘allergene potentie’ (sterkte) van het allergeen. Niet iedereen zal bij blootstelling aan allergenen een allergie ontwikkelen. Daar staat tegenover dat iedereen wel de kans heeft om een allergie te ontwikkelen. Niemand is hier immuun voor.

Waar komt een werknemer het tegen?

Allergenen zijn in zeer veel branches te vinden. Er zijn enkele honderden allergenen bekend. Bijna iedereen komt wel met ze in contact – ook buiten het werk (bijvoorbeeld door het gebruik van cosmetica).

Risicovolle beroepen

Risicovolle beroepen voor huidaandoeningen door sensibiliserende stoffen zijn:

• kappers (haarverven, permanentproducten, blonderingsproducten);
• verpleegkundigen (latex handschoenen);
• groentetelers/personeel voedingsindustrie (groente- en fruitsappen); en
• metselaars en vloerenleggers (cement, epoxyharsen).

Risicovolle beroepen voor luchtwegaandoeningen door sensibiliserende stoffen zijn:

• bakkers (meelstof);
• kwekers planten en groenten (plantenpollen, organismen voor biologische bestrijding);
• veehouders (huidschilfers / veren van dieren);
• verfspuiters/autoschadeherstellers (isocyanaten); en
• kappers (haarlakken, blondeerpoeders).

Actuele overzichten van risicoberoepen zijn te vinden bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten.

Wetgeving

Zie voor informatie over de algemene verplichtingen het Arbobesluit in het geval van gevaarlijke stoffen: Gevaarlijke stoffen.

Het Arbobesluit bevat twee specifieke bepalingen die van extra belang zijn bij irriterende en sensibiliserende stoffen. Deze bepalingen betreffen ventilatie en jeugdige werknemers. Ze worden hieronder genoemd:

• Ventilatie: Artikel 4.5 van het Arbobesluit bevat specifieke eisen voor ventilatie. Als irriterende of sensibiliserende stoffen aanwezig zijn, gelden de volgende eisen:

  • Als verontreinigde lucht wordt afgevoerd, is gelijktijdig voldoende toevoer van niet-verontreinigde lucht gewaarborgd.
  • Het is verboden lucht die een gevaarlijke stof bevat, opnieuw in circulatie te brengen in de richting van een arbeidsplaats waar de betreffende stof niet aanwezig is.
  • Het is verboden de lucht, die een stof bevat als bedoeld in het vierde lid van artikel 4.5, opnieuw op dezelfde arbeidsplaats in circulatie te brengen. Tenzij de werkgever aantoont dat de concentratie van deze stof in de lucht ten hoogste één tiende deel van de voor die stof vastgestelde grenswaarde bedraagt.
• Jeugdige werknemers: Jeugdige werknemers mogen volgens artikel 4.105 van het Arbobesluit niet werken met of worden blootgesteld aan onder andere allergenen. Zij mogen ook geen arbeid verrichten aan of met kuipen, bassins, leidingen of reservoirs waarin zich allergenen bevinden.

Kappers

Voor kapsalons geldt Beleidsregel 4.3a - Maatregelen ter preventie van huid- en luchtwegklachten bij arbeid in kappersbedrijven. Zie voor de inhoud ervan de website healthyhairdresser.nl, het platform voor veilig en gezond werken in de kappersbranche. Bekijk voor arbeidsrisico's ook de arbocatalogus voor het kapperbedrijf op de website Healthy Hairdresser.

Herken het risico van allergenen

Allergenen zijn te herkennen aan de zogeheten H- of EUH-zinnen op het gevaarsetiket:

• H317: kan een allergische huidreactie veroorzaken.
• H334: kan bij inademing allergie- of astmasymptomen of ademhalingsmoeilijkheden veroorzaken.
• EUH208: bevat [naam van de sensibiliserende stof]. Dit kan een allergische reactie veroorzaken.

Daarnaast kunnen natuurlijke stoffen ook sensibiliserend zijn (bijvoorbeeld plantenpollen en meelstof). Deze hebben echter geen gevaarsetiket. Arbodiensten en gespecialiseerde arbo-adviesbureaus kunnen hierbij adviseren.

Maatregelen bij de omgang met allergene stoffen

Bij het nemen van maatregelen om blootstelling te verlagen zijn werkgevers verplicht om de arbeidshygiënische strategie en het voorgeschreven stappenplan te volgen.

Aanbevolen maatregelen bij de omgang met allergene stoffen zijn bijvoorbeeld:

• kies een werkmethode die minder schadelijke stof verspreidt;
• kies goede afzuiging;
• zorg voor ventilatie op de werkplek;
• maak de werkplek regelmatig schoon;
• beperk het aantal werknemers dat blootstaat aan de stof;
• onderhoud afzuiginstallaties;
• geef voorlichting en instructie over het omgaan met allergenen en over de preventieve maatregelen die worden genomen.

Als deze maatregelen onvoldoende resultaat opleveren, moeten persoonlijke beschermingsmiddelen gebruikt worden.

Reageert een medewerker tijdens zijn werk allergisch, dan moet een nader arbeidsgezondheidskundig onderzoek worden uitgevoerd. Blijkt er een direct verband te bestaan tussen de allergische reactie en de blootstelling aan de bewuste stoffen op het werk, dan dient elke blootstelling aan deze stof vermeden te worden. Ook dienen de andere medewerkers die aan deze stof zijn blootgesteld onderzocht te worden.

Branche-informatie over allergene stoffen

Er is een aantal branches waarin het onderwerp ‘allergene stoffen’ een thema was in het arboconvenant. Onderstaande tabel geeft een overzicht met een verwijzing naar de betreffende branchewebsite voor meer informatie. Hierop zijn diverse materialen en hulpmiddelen te downloaden, zoals RI&E-instrumenten, brochures en maatregelbladen.

Branche	Website of andere bron
Agrarische sectoren (VAst-project; organisch stof, endotoxinen)	www.pakstofaan.nl
Bakkerijen (meelstof)	www.blijmetstofvrij.nl
Gehandicaptenzorg (desinfectiemiddelen, handreiniging)	www.vgn.nl
Kappers (haarkleuringen, permanent, blondering)	www.healthyhairdresser.nl
Meelverwerkende industrie (meelstof)	www.blijmetstofvrij.nl

Zie ook

• Leidraad Allergenen van het Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen (NKAL) - In de Leidraad wordt invulling gegeven aan het Nederlandse beleid rond inhalatieallergenen.
• Nederlands Centrum voor Beroepsziekten - Het NCvB registreert en signaleert beroepsziekten via het nationale melding- en registratiesysteem en meerdere specifieke peilstations.
• NECOD (Nederlands Kenniscentrum ArbeidsDermatosen) - Het Nederlands Kenniscentrum ArbeidsDermatosen - NECOD - wil kennis over arbeidsrelevante huidproblematiek zoals eczemen en de daarbij een rol spelende irritantia en allergenen vergaren, bundelen, ontwikkelen, toegankelijk maken en verspreiden.
• Inpectiefocus van SZW voor meer informatie over werken met gevaarlijke stoffen.